تنبيه معجزه‌آسا
محروميت زمان‌مند، يكي از اصطلاح‌هايي است كه در ميان روانشناسان كودك رايج شده. متخصصان، محروميت زمان‌مند را روش تربيتي مي‌دانند كه عبارت است از يك وقفه مختصر در فعاليت‌هاي كودك خاطي. به بيان ديگر گذاشتن كودك در يك مكان كسل‌كننده و ملال آور بلافاصله پس از اينكه رفتار بدي از خود نشان مي‌دهد. مدت زمان قرار گرفتن كودك در اين محروميت يك دقيقه به ازاي هر سال سنش محسوب مي‌شود. در زمينه محروميت زمان‌مند و استفاده بجا والدين از اين محروميت با دكتر رضا رستمي، عضو هيات علمي دانشگاه تهران و روانپزشك گفت‌وگويي انجام داده‌ايم كه در زير مي‌خوانيد:
تنبيه معجزه‌آسا
مي‌توانيد محروميت زمان‌مند را تشريح كنيد؟
محروميت زمان‌مند به معناي محروم كردن كودك از پاداش‌ها، تقويت‌ها، توجه و فعاليت‌هاي جالب براي كودك است به دليل رفتار ناشايست و بدي كه كودك از خود نشان مي‌دهد يا اينكه رفتاري نامقبول از او سر مي‌زند. اگر كودك را در يك مكان ساكت و كسل‌كننده قرار دهيد، در واقع مانع از آن مي‌شويد كه كودك‌تان توجه و ساير پاداش‌ها را به دنبال رفتار نامطلوبش دريافت كند.
آيا استفاده از اين روش براي كودك مزايايي را در بر دارد؟
بله. محروميت زمان‌مند بسياري از انواع رفتارهاي بد را سريعا تضعيف مي‌كند، همچنين باعث متوقف شدن دايمي برخي از سوءرفتارها در كودك شده و رفتارهاي بهبوديافته جايگزين آن مي‌شود. همچنين طبق آمارها نشان داده شده كه والدين با طرح روش محروميت زمان‌مند، احساس خشم و ناراحتي كمتري را تجربه مي‌كنند و با اين كار والدين يك الگوي منطقي و غيرپرخاشگر براي كودكانشان به حساب مي‌آيند. در واقع بايد گفت اين نوع روش تربيتي دو هدف را دنبال مي‌كند كه هدف فوري آن توقف سريع رفتار مشكل‌ساز و هدف بلندمدت آن نيز اين است كه كودك به يك خود‌انضباطي مي‌رسد.
كودك وقتي با اين نوع محروميت روبه‌رو مي‌شود چه عكس‌العملي را نشان مي‌دهد؟
بسياري از كودكان ترجيح مي‌دهند سرزنش شوند تا اينكه هر چند براي مدت كوتاهي با محروميت زمان‌مند مواجه شوند. كودكان اين نوع محروميت را دوست ندارند زيرا سبب مي‌شود آنها تعدادي از فقدان‌هاي فوري را به صورت مختصر و خفيف تجربه كنند. كودك وقتي در محروميت زمان‌مند قرار مي‌گيرد، توجه خانواده را از دست مي‌دهد و از آنجايي كه روش محروميت زمان‌مند فوري و قاطع است كودكان از امكان كمتري براي اجتناب‌كردن از آن برخوردارند.
تنبيه معجزه‌آسا
آيا كودكان در اين برهه از محروميت از خود مقاومت نشان مي‌دهند؟
بله. كودك دوست ندارد كه رفتار مشكل‌آفرين خود را متوقف كند اما اگر والدين در اين زمينه از خود تداوم نشان دهند، كودك رفتارهاي دشوار خود را آسان‌تر كنار مي‌گذارد.
محروميت زمان‌مند براي كودك در چه محدوده سني مناسب است؟
در كل روانشناسان معتقدند اين روش را بايد در مورد كودكان بين دو تا 12 سال به‌كار برد.
آيا محروميت زمان‌مند به لحاظ هيجاني به كودك صدمه مي‌زند؟
خير، اين كار اگر به درستي مورد استفاده قرار بگيرد شيوه‌اي ايمن و موثر براي متوقف كردن رفتار بد كودك شماست. اين شيوه به كودك كمك مي‌كند تا به دور از مشكلات هيجاني رشد كند. هيچ مدركي وجود ندارد كه نشان دهد محروميت زمان‌مند در صورتي كه به درستي مورد استفاده قرار گيرد به لحاظ هيجاني به كودك آسيب برساند.
چه نوع سوءرفتاري مستحق محروميت زمان‌مند است؟
محروميت زمان‌مند در كمك به سوءرفتارهاي مداوم كودك كه داراي رفتارهاي پرخاشگرانه، هيجاني و خصمانه هستند موثر است. من دو دسته سوءرفتار طبقه‌بندي كرده‌ام كه در مورد رفتارهايي كه ما از آن الف ياد مي‌كنيم، مي‌توان محروميت زمان‌مند را به‌كار برد كه شامل قشقرق، كج خلقي، اذيت كردن ساير كودكان، بددهني با والدين و بزرگسالان، غصب كردن اسباب بازي‌هاي كودكان ديگر، پرت كردن اسباب‌بازي، لگد زدن به ديگران، گاز گرفتن، كشيدن مو، پرت كردن آشغال، بدرفتاري يا صدمه زدن به حيوانات اهلي، سيلي زدن، نيشگون گرفتن و جيغ كشيدن، انجام كارهاي خطرناك مانند وارد شدن به خيابان، فحش دادن، هل دادن ديگران، مسخره كردن، ادا درآوردن و نافرماني است و يكسري از سوءرفتارها كه ما از آنها به‌عنوان رفتار طبقه ب ياد مي‌كنيم كه الزامي به استفاده از محروميت زمان‌مند ندارد مانند: لب ورچيدن، عنق بودن، تحريك‌پذيري، ناتواني در انجام كارها يا فراموش كردن، قصور در جمع‌آوري اسباب‌بازي، عدم انجام تكاليف، هراسان بودن، وابسته، ترسو و منفعل بودن، گوشه‌گيري، ميل به تنها بودن و… ، كه در اين زمينه‌ها والدين بايد از بي‌توجهي فعال استفاده كنند.
تنبيه معجزه‌آسا
منظور از بي‌توجهي فعال چيست؟
بر گرفتن تمام توجه خود از كودكي كه رفتارهاي طبقه ب را از خود نشان مي‌دهد. بي‌توجهي فعال، حصول اطمينان از عدم پاداش دادن ناخواسته به رفتار بد كودك از طريق بي‌توجهي است. به‌عنوان مثال در صورت مشاهده رفتارهاي طبقه ب اگر كودك در محل ايمني حضور دارد از اتاق بيرون رويد و تا زماني كه ساكت نشده به اتاق بر نگرديد. مي‌توانيد به او پشت كرده و وانمود كنيد كه توجه‌تان به چيز ديگري جلب شده و هنگامي كه رفتار بد كودك‌تان متوقف شد توجه خود را با او معطوف كنيد.
مي‌توانيد چند نمونه از بي‌توجهي فعالي كه والدين آن را به‌كار مي‌برند، ذكر كنيد؟
-از جر و بحث، سرزنش و صحبت كردن با كودك بپرهيزيد.
-از تماس چشمي با كودك‌تان خودداري كنيد.
-به‌طور مختصر تمام توجه خود را از كودك‌تان بر‌گيريد.
-وانمود كنيد كه توجه‌تان به يك فعاليت ديگر جلب شده است و هنگامي كه كودك‌تان از رفتار بد خود دست برداشت تمام توجه خود را به او معطوف كنيد.
شرق / شماره 1505
دپارتمان کودک و مرکز خدمات روانشناسی و مشاوره احیا
