مشكلات خواب و اختلالات ثانويه خواب در كودكان
اين دسته از اختلالات خواب بسيار شايعتر از اختلالات اوليه خواب مي باشند و مشخصه آنها نمودار طبيعي خواب است. در اين دسته از بيماريها اختلال الگوي خواب اغلب گذرا است اما وقتيكه تداوم پيدا كند ممكن است سبب ايجاد استرس شديد در خانواده شود. شايعترين اختلالات ثانويه خواب عبارتند از بيدار شدن مكرر در طول شب و مقاومت در برابر رفتن به رختخواب كه بيشتر در سنين كودكان نوپا و پيش دبستاني ديده مي شود.
اگرچه 95 درصد از نوزادان بعد از بيدار شدن در هنگام شب گريه مي كنند و نيازمند كمك والدين جهت خوابيدن مجدد مي باشند، ولي اگر تا حدود 1 سالگي به آنها فرصت داده شود مي توانند خود آرامش دهنده شوند و 60 تا 70 درصد شيرخواران در پايان 1 سالگي پس از بيدار شدن خود به خود به خواب مي روند.
چرا عادات به خواب رفتن مهم است؟
عادتهاي شروع خواب يك دسته مفاهيم بسيار مهم هستند، كودكي كه در حالت بيداري به رختخواب برده مي شود و ياد مي گيرد كه با استفاده از روشهاي خود آرامش دهندگي به خواب برود اغلب قادر مي شود كه مانند بزرگسالان پس از بيدار شدن در نيمه شب به خود بخود آرام شده و مجددا به خواب برود، از ديگر سو كودكي كه با استفاده از بعضي عادتهاي والدين مثل تكان دادن توسط والدين يا حضور جسمي والدين به خواب مي رود ممكن است كه گاهي اوقات هنگاميكه در نيمه شب تنها بوده و از خواب بيدار مي شود در به خواب رفتن مجدد مشكل داشته باشد. به همين دليل از والدين خواسته مي شود تا بطور آزمايشي در هنگام خوابانيدن فرزندشان وي را تكان ندهند يا اجازه ندهند كه فرزندشان در جايي غير از رختخوابش بخوابد (از جمله تاب، صندلي اتومبيل، يا تختخواب والدين). والدين مي توانند بطور آزمايشي در نيمه شب هنگامي كه فرزندشان تكان مي خورد يا گريه مي كند براي مدت كوتاهي قبل از پاسخ دادن فوري به وي كمي منتظر بمانند تا كودك خود آرامش دهندگي و به خواب رفتن مجدد را فراگيرد. اگر فرصت مناسب داده شود بيشتر كودكان ياد خواهند گرفت تا خودشان و بدون نياز به كمك والدين مجددا به خواب روند.
مشكلات خواب و اختلالات ثانويه خواب در كودكان
كوليك شيرخواران و بيدار شدن در طول شب
كوليك شيرخواران از جمله مشكلات ناتوان كننده براي زوجهايي است كه تازه پدر و مادر شده اند. اگر چه كوليك به تنهايي يك مشكل خواب محسوب نمي شود ولي به نظر مي رسد كه در شيرخواران كوليكي كل مدت خواب كوتاهتر است. ممكن است كه مشكلات خواب گاهي پس از بزرگ شدن كودك و گذشتن از سن كوليك شيرخوارگي نيز ادامه پيدا كند چرا كه والدين براي ساكت كردن كودك از روشهايي استفاده مي كنند كه با تطابق با الگوهاي طبيعي خواب كودك تداخل ايجاد مي كند (از جمله بغل كردنهاي مكرر و سوار كردن به اتومبيل).
در شيرخوار بزرگتر از 4 ماه كه شبها بيدار مي شود چنين برداشت مي شود كه اين شيرخوار گريه كردن در هنگام شب را ياد گرفته است. اين شيرخواران وقتيكه در آغوش گرفته مي شوند به سرعت آرام مي شوند. بعضي ها بر اين باور هستند كه علت تداوم اين وضعيت امتيازاتي است كه والدين براي ادامه بيدار شدنها به شيرخواران مي دهند. جهت حل اين مشكل يك رويكرد اين است كه والدين به فواصل طولاني تري نسبت به گريه كودك بي توجه باشند يا اصلا به گريه هاي كودك اعتنايي نكنند. هر دو روش ممكن است كه براي چند شب سخت باشد ولي در نهايت شيرخوار ياد خواهد گرفت كه خودش دوباره بخوابد.
روش ديگري كه موثر بودنش ثابت شده و براي بعضي از والدين قابل قبول تر است بيدار كردن زمان بندي شده كودك مي باشد. در اين روش والدين بر طبق جدول زمان بندي شده و بر اساس پيش بيني قبلي شان سر ساعتهاي مشخصي كودك را بيدار مي كنند. هر چه كه تعداد بيدارشدنهاي خود بخود كاهش يابد فواصل بين بيدار كردنهاي زمان بندي شده نيز كاهش خواهد يافت. در نهايت بيدار شدنهاي خود بخود بر طرف خواهند شد و بيدار كردنهاي زمان بندي شده نيز متوقف خواهد شد.
مشكلات خواب و اختلالات ثانويه خواب در كودكان
اختلالات شروع و تداوم خواب
اين اختلالات در كودكان نوپا و پيش دبستاني بيشتر ديده مي شود. در اين كودكان موضوعات تكاملي مهمي از جمله خود مختاري و جدايي ديده مي شود. گاهي اوقات والدين با ايجاد محدوديت براي كودكان مشكل دارند و به تقاضاهاي مكرر كودك از جمله دادن يك ليوان ديگر آب يا گفتن يك داستان ديگر تن در مي دهند.
در اين موارد پيشنهاد مي شود كه والدين در موقع درخواستهاي كودك براي تاخير در خوابيدن با حفظ آرامش ولي خيلي محكم اعتراضات كودك را ناديده بگيرند. از مواجهه بيشتر با كودك با گفتن اين جمله مي توان اجتناب كرد: تا زمانيكه او در رختخواب باشد در اتاق باز خواهد بود ولي زمانيكه او از رختخوابش بلند شود در بسته خواهد شد (ولي قفل نمي شود!). در ابتدا لازم است كه والدين كنار در بايستند و شايد در را ببندند اما به محض اينكه كودك به رختخوابش بر مي گردد در را باز كنند.
روش جديدي به نام گذرنامه زمان خواب ممكن است براي كودكان كمي بزرگتر مفيد واقع شود. يك برگه اي كه در بالاي آن اسم كودك نوشته مي شود و اين برگه جهت خروج كوتاه مدت از اتاق خواب هر شب از طرف كودك به والدين داده مي شود، سپس بعد از برگشت كودك به رختخواب اين گذرنامه مجازي در اختيار والدين مي باشد و كودك نمي تواند از اتاقش خارج شود.
براي كودكاني كه در به خواب رفتن پس از رفتن به رختخواب مشكل دارند مي توان از عادتهاي مطلوب زمان خواب با موفقيت استفاده كرد، از جمله گفتن داستان، خواندن آواز، يك نوشيدني يا مالش دادن پشت كودك. سپس به تدريج مي توان زمان اين عادتها را هر شب زودتر شروع كرد تا اينكه كودك در زمان مطلوب به رختخواب برود. استفاده از اشياء داراي بار عاطفي مثل پتو، پارچه يا عروسكهاي حيوانات نيز ممكن است در شروع خواب مفيد باشد.
مشكلات خواب و اختلالات ثانويه خواب در كودكان
خوابيدن در رختخواب والدين
بسياري از افراد باتجربه در زمينه بيماريهاي خواب در كشورهاي غربي اين روش را ناپسند مي شمارند چرا كه ممكن است با سوء استفاده جنسي يا عدم تكامل استقلال در كودك همراه شود، ولي هيچ مطالعه اي اين نگرانيها را تائيد نكرده است.
بعضي از نويسندگان معاصر از اين روش حمايت مي كنند چراكه اين الگو در بسياري از كشورهاي غير غربي رواج دارد و سبب احساس امنيت و محبت در كودك مي شود.
بدون در نظر گرفتن نوع نگرش به خوابيدن در رختخواب والدين، شيوع اين عادت كمتر از واقع توسط والدين گزارش مي شود زيرا خانواده ها از اينكه اين روش ممكن است مورد قبول پزشكان نباشد از اظهار آن نگران هستند.
مطالعات نشان مي دهند كه خوابيدن در رختخواب والدين شايع است. حدود 35 تا 55 درصد كودكان پيش دبستاني و 10 تا 23 درصد دبستاني ها با والدين خود مي خوابند و اين روش در ميان آسيايي ها روشي مورد قبول است.
خطرات خوابيدن كودكان در رختخواب والدين را نيز نبايد ناديده گرفت. در يك بررسي 8 ساله در امريكا 515 مورد مرگ در كودكان كمتر از 2 سال ديده شده است. تقريبا يك چهارم اين مرگها بعلت قرار گرفتن كودك در زير يكي از والدين در رختخواب مشترك بوده است و سه چهارم مرگها نيز به علت قرار گرفتن در قسمتهاي مختلف تختخواب بوده كه سبب خفگي شده است.
مشكلات خواب و اختلالات ثانويه خواب در كودكان
مشكلات خواب در كودكان بزرگتر
شيوع مشكلات خواب در سنين دبستان و نوجواني مجددا بيشتر مي شود. به موازات كاهش كنترل والدين و افزايش نيازهاي آموزشي و اجتماعي كودك ممكن است كه خواب كودك هر چه بيشتر نامنظم شود. گاهي اوقات تاخير در شروع خواب، كاهش ساعات خواب و خواب آلودگي بيش از حد هنگام روز وجود دارد.
در موارد شديد ممكن است در اين كودكان سندرم تاخير مراحل خواب ايجاد شود، اين بدان معني است كه آنها نمي توانند در شب بخوابند يا اينكه در هنگام روز بيدار بمانند. اين حالت يك نوع اجتناب از مدرسه محسوب مي شود. درمان اين حالت مجبور كردن كودك به خوابيدن سر ساعت مشخص است تا كم كم اين ساعت خواب به زمان مناسب خودش در شب برسد.
اقدامات لازم جهت تشويق الگوهاي خواب طبيعي
با توجه به شيوع بالاي عادتهاي نامطلوب خواب در بين خانواده هايي كه بچه هاي كوچك دارند، توصيه مي شود كه در هر ويزيت كودك توسط پزشك متخصص كودكان يا پزشك خانواده راجع به خواب كودك نيز صحبت شود. به اين ترتيب والدين مي توانند از اين فرصتها استفاده كنند و به اين نكته آگاه شوند كه تكامل الگوهاي درست خواب به اندازه تغذيه مناسب و مراقبت از دندانها در كودكان مهم است.
نگارنده: دكتر بابك قلعه باغي
دپارتمان کودک و مرکز خدمات روانشناسی و مشاوره احیا
