آموزش نظم و انضباط به كودك
يكي از دغدغه‌هاي مهم والدين، نظم و انضباط كودكان است. اين سؤال همواره براي مادرها و پدرها مطرح بوده است كه از چه زماني بايد نظم و انضباط را به كودكان خود
ياد دهند و در اين راه از چه روش‌هايي مي‌توانند استفاده كنند. در مقاله حاضر علاوه بر توضيحاتي درمورد مسائل مرتبط با نظم و انضباط، تكنيك‌ها و روش‌هاي مختلف
آموزش نظم و انضباط به كودكان نيز ارائه مي‌گردد.
– تولد تا 2 ماهگي
در ابتدا اين سؤال مطرح می‌شود كه از چه زماني بايد نظم و انضباط را به كودك آموزش داد؟ شايد بتوان گفت از زمان تولد بايد اقداماتي در جهت ايجاد رفتار درست و
مناسب در كودك صورت گيرد. زماني كه مادر به گريه كودك خود پاسخ مي‌دهد، كودك ياد مي‌گيرد كه مادر در كنار اوست و با هر گرية وي مادر به او پاسخ خواهد داد، در
نتيجه به مادر خود اعتماد پيدا مي‌كند. اين امر يعني پاسخ به صداي گريه كودكِ خود را تا حدود سن دو ماهگي ادامه دهيد.
– 2 تا 6 ماهگي
زماني كه كودك شما دوماهه شد، پاسخ‌هاي خود را تغيير دهيد و او را تشويق كنيد تا الگويي صحيح و مناسب براي خود پيدا كند. براي رسيدن به اين اهداف، بگذاريد كودك
خودش راه‌حلي براي خوابيدن پيدا كند. با داشتن برنامه‌اي منظم و منطقي مي‌توانيد خوردن، خوابيدن و بازي كردن فرزندتان را به گونه‌اي تنظيم نماييد كه براي ديگر
اعضاي خانواده مشكلي به وجود نياورد. همة اين عوامل در كنار هم زمينه‌ساز رفتار مقبول كودك در آينده خواهد شد.
آموزش نظم و انضباط به كودك
– 6 تا 16 ماهگي
زماني كه كودك شروع به خزيدن مي‌كند (بين 6 تا 9 ماهگي) و زماني كه راه رفتن را ياد مي‌گيرد (9 تا 16 ماهگي)، مهم‌ترين موضوع، ايمني و امنيت كودك است. بهترين
كاري كه در اين مقطع سني براي كودك مي‌توانيد انجام دهيد اين است كه درحاليكه دسترسي او را به برخي از وسايل و ابزار محدود كرده‌ايد، او را آزاد بگذاريد تا
با بعضي از وسايل ديگر بازي كند. مثلاً مي‌توانيد اشياء سنگين موجود در اتاق مثل گلدان و… را برداريد و وسايل پلاستيكي و سبك را در اختيار او قرار دهيد. اين
امر باعث مي‌شود تا كودك شما به شكلي ايمن و بي‌خطر، نياز به جستجو و كنجكاوي خود را برآورده سازد. در اين مقطع سني، هميشه بايد بر كودك خود نظارت داشته باشيد.
اگر كودك شما به سمت شيء خطرناكي مانند بخاري حركت كرد، خيلي آرام بلندش كنيد و مثلاً به او بگوييد «نه، داغ است» و در عوض به او اسباب بازي بدهيد تا بتواند
با آن بازي كند. ممكن است كودك شما بار اول منظور شما را نفهمد و فقط بخندد، اما مطمئن باشيد كه بعد از چند هفته، موضوع را ياد خواهد گرفت.
– 18ماهگي
موضوع نظم و انضباط كودك در سن 18 ماهگي پيچيده‌تر و سخت‌تر مي‌شود. در اين سن كودك مي‌خواهد ميزان قدرت و نفوذ خود را بر والدين دريابد، بنابراين حد و اندازه
قدرت خود را بارها و بارها امتحان مي‌كند. نقش مهم والدين در اين مقطع حساس اين است كه حدود خاصي را براي كودك خود تعيين، و اين حدود را همواره رعايت كنند.
اگر والدين گاهي به فرزند خود قدرت عمل زيادي دهند و گاهي او را بسيار محدود كنند، نه تنها نياز كودك به قدرت را برطرف نساخته‌اند، بلكه او را گيج و سردرگم
مي‌كنند.
آموزش نظم و انضباط به كودك
– انضباط و تنبيه
بسياري از والدين بر اين باورند كه انضباط و تنبيه دو امر يكسان هستند. درصورتي كه بايد گفت اين دو موضوع كاملاً با يكديگر متفاوتند. انضباط يك سيستم كلي آموزشي
است كه بر پايه روابط خوب، پاداش و تعليم كودك در جهت كنترل رفتار خود صورت مي‌گيرد، درحاليكه تنبيه پيامد منفي و نامطلوب انجام دادن يا انجام ندادن بعضي چيزهاست.
بنابراين تنبيه را بايد به عنوان بخش بسيار كوچكي از انضباط در نظر گرفت نه برابر با آن.
تعليم انضباط به كودك بايد هميشگي باشد و نه فقط زماني كه او كار بدي انجام مي‌دهد. كودكان زماني رفتار خود را تغيير مي‌دهند كه احساس ارزشمندي كنند و بدانند
به خاطر كارشان شرمنده نمي‌شوند. زماني كه كودك نسبت به خودش احساس مثبتي داشته باشد و والدين را حامي خود بداند، بيشتر به حرف آنها گوش داده و بيشتر ياد مي‌گيرد.
هنگامي كه از كودك شما عملي نامناسب سر مي‌زند، دليل رفتارش را بپرسيد اما به ياد داشته باشيد كه پس از توضيحات كودك، رفتار مناسب را به او يادآور شويد. به
اين نكته نيز توجه داشته باشيد كه كودكان بسياري از رفتارها را از طريق مشاهده روابط والدين با يكديگر و ديگران ياد مي‌گيرند، بنابراين اگر كودك رفتار شما با
ديگران را رفتاري صحيح و مثبت ارزيابي كند، آن را ياد خواهد گرفت.
– تضاد
موضوع مهم ديگري كه بسياري از والدين آن را به نحوي مطرح مي‌كنند، اين است كه مي‌گويند «رفتار كودك ما صحيح و درست است، اما باز در مواقعي با هم دچار مشكل مي‌شويم.
آيا ما كودك خود را درست تربيت نكرده‌ايم يا كودك ما درست تعليم نديده است؟» پاسخي كه مي‌توان به اين سوال داد اين است كه هيچ‌كدام از دو طرف مقصر نيستند. درواقع
وجود مشكل بين كودك و والدين ناشي از ماهيت كودكي است و هر كودكي اين‌گونه عمل مي‌كند. كودكان در حد توان خود ياد مي‌گيرند و والدين نيز بايد محدوديت‌هاي آنان
را درك كنند.
آموزش نظم و انضباط به كودك
نكاتي درمورد تعليم انضباط به كودكان برخي از والدين گاهي به اين نتيجه مي‌رسند كه اصلاح رفتار كودكشان عملاً غيرممكن است. در ادامه اين بحث روش‌هايي جهت تسهيل
اصلاح رفتار كودك و كاهش تضاد بين كودك و والدين ارائه مي‌گردد:
1- نسبت به توانايي‌ها و محدوديت‌هاي كودك خود آگاه باشيد: كودكان متفاوت با هم رشد مي‌كنند و توانايي‌ها و ضعف‌هاي متفاوتي دارند. زماني كه كودك بدرفتاري مي‌كند
و شما از او مي‌خواهيد كه رفتاري ديگر انجام دهد، شايد واقعاً رفتار موردنظر از حد توان او خارج باشد.
2- قبل از حرف زدن، خوب فكر كنيد: زماني كه براي كودك خود قانون و قاعده‌اي را تعيين مي‌كنيد، بايد حتماً به آن پايبند باشيد. پس قبل از بيان هر قانوني، از قابل‌‌اجرا
بودن آن اطمينان حاصل كنيد.
3- به ياد داشته باشيد كه كودك شما كاري را انجام مي‌دهد كه نتيجه‌اي در پي داشته باشد: وقتي كودك شما در مغازه‌اي داد و بيداد راه مي‌اندازد و شما با دادن كلوچه
او را آرام مي‌كنيد، دفعه بعد نيز همين كار را خواهد كرد. بنابراين هميشه از تقويت رفتارهاي غلط كودك خود پرهيز كنيد. در چنين مواقعي حتي به او توجه نيز نكنيد،
در غير اين‌صورت، موجب تقويت رفتار او مي‌شويد.
4- قوانين و قواعد انضباطي ثابت و پايداري داشته باشيد: سعي كنيد قواعد، اهداف و قوانين خود را طوري تعيين كنيد كه تقريباً ثابت و پايدار باشند. قواعد و قوانيني
كه هر روز تغيير مي‌كند، نه تنها به نظم كودك كمك نمي‌كند، بلكه او را گيج و درمانده مي‌كند.
5- به احساسات كودك خود توجه كنيد: اگر قادر باشيد دليل بدرفتاري كودك خود و احساس او را درك كنيد، يك گام به حل مشكلِ بدرفتاري كودك خود نزديك‌تر مي‌شويد؛ كودك
شما نيز تشخيص مي‌دهد كه شما او را مي‌فهميد.
6- به اشتباهات به عنوان فرصت‌هايي جديد براي يادگيري نگاه كنيد: اگر بار اول نتوانستيد با موقعيتي كنار آييد، نااميد نشويد و دنبال راه‌حل‌هاي جديد باشيد و
بار بعد آنها را امتحان كنيد. اگر در مواجهه با موقعيت يا مشكلي عصباني شديد چند لحظه صبر كنيد تا آرام شويد، سپس براي كودك خود توضيح دهيد كه در آينده تصميم
داريد به‌گونه‌اي متفاوت، با مشكل كنار بياييد.
آموزش نظم و انضباط به كودك
نكاتي درمورد جلوگيري از ايجاد مشكل اولين نكته مهم اين است كه در تربيت كودك خود تا آنجا كه مي‌توانيد از زور و قدرت استفاده نكنيد. در عوض كودك خود را به نحوي
به سمت موضوعاتي كه از نظر شما مهم هستند، سوق دهيد. نكات زير مي‌تواند در اين راه به شما كمك كند:
· تا جايي كه امكان دارد به كودك خود حق انتخاب دهيد: با ارائه گزينه‌هايي جهت انتخاب – درحاليكه محدوديت‌هاي خود درمورد كودك را حفظ كرده‌ايد – به او اجازه
مي‌دهيد تا حدي مستقل باشد. مثلاً مي‌توانيد به كودك خود بگوييد: «دوست داري اسباب‌بازي‌ها را خودت بياوري يا من هم كمكت كنم؟»
· رفتارهاي خوب را تبديل به بازي كنيد: اگر كارهايي را كه كودك بايد انجام دهد به صورت سرگرمي درآوريد، او آنها را با اشتياق بيشتري انجام خواهد داد. مثلاً مي‌توانيد
به كودك خود بگوييد «بيا مسابقه بديم، ببينيم كي زودتر مي‌تونه لباساشو مرتب كنه»
· از قبل برنامه‌ريزي كنيد: اگر مي‌دانيد كه هميشه شرايطي مانند رفتن به فروشگاه باعث بروز مشكل مي‌شود، قبل از رفتن به آنجا درمورد رفتار مناسب و مقبول به كودك
خود توضيح دهيد و عواقب بدرفتاري او را متذكر شويد. زماني به مهماني، فروشگاه و…. برويد كه كودك شما به اندازه كافي استراحت كرده و غذاي خود را نيز خورده
باشد. اگر احساس كرديد كودكتان كسل است با يك داستان يا اسباب‌بازي او را سرگرم كنيد.
· به رفتارهاي خوب پاداش دهيد: وقتي كودك، كاري را درست و مطابق با قوانين شما انجام مي‌دهد، او را تشويق كنيد و به او پاداش دهيد. حتماً نبايد پاداش شما، اسباب
بازي، شكلات و…. باشد، بلكه مي‌توانيد با «آفرين گفتن» و نوازش نيز او را تشويق كنيد.
روش‌هاي آموزش انضباط زماني كه كودك بدرفتاري مي‌كند، مي‌توانيد متناسب با شرايط موجود، يكي از تكنيك‌هاي زير را به‌كار ببريد. اين تكنيك‌ها، نه تنها كودك را
تشويق به همكاري مي‌كنند، بلكه به او ياد مي‌دهند كه در آينده چگونه رفتار كند.
آموزش نظم و انضباط به كودك
1) پيامدهاي طبيعي رفتار
زماني كه كودك كاري انجام مي‌دهد و عواقب و پيامدهاي طبيعي رفتار خود را مي‌بيند، در واقع به نحوي نتيجه انتخاب خود را تجربه مي‌كند. مثلا اگر فرزندتان شير خود
را به زمين بريزد يا اسباب بازي خود را بشكند، ديگر شيري براي خوردن يا اسباب بازي براي بازي كردن نخواهد داشت؛ در نتيجه، كودك ياد مي‌گيرد كه ديگر شير را به
زمين نريزد و با اسباب بازي با احتياط بازي كند.
با استفاده از اين روش، كودك بهترين و بيشترين ميزان يادگيري را خواهد داشت، چرا كه اولاً رفتار صحيح را از تجربه خودش فرا مي‌گيرد و ثانياً شما را مقصر نمي‌داند.
2) پيامدهاي منطقي
با وجود اين كه پيامدهاي طبيعي بسيار خوب نتيجه مي‌دهند، هميشه مناسب و كارآمد نيستند. مثلا اگر كودك شما اسباب‌بازي‌هاي خود را جمع نكند، پيامدي منفي براي او
ندارد. با وجود اين‌كه تمام اسباب‌بازي‌ها پخش و پلا هستند، مسلماً كودك به اندازه شما به اين موضوع توجه نخواهد كرد. در چنين شرايطي، بايد پيامدي متناسب با
رفتار كودك به وجود آورد. براي مثال مي‌توانيد به كودك خود بگوييد اگر اسباب‌بازي‌هاي خود را جمع نكند، آنها را دور خواهيد انداخت (كودك بايد حداقل به مدت يك
روز با آنها بازي نكند).
وقتي از اين تكنيك استفاده مي‌كنيد، بايد به آنچه كه مي‌گوييد آگاه باشيد و بلافاصله به آن عمل كنيد. كودك بايد جديت شما را در عملي كردن گفته‌هايتان ببيند.
درغير اين صورت، اين تكنيك نه تنها مؤثر نيست، بلكه به مرور زمان تأثير خود را از دست خواهد داد. به ياد داشته باشيد كه با كودك خود با داد و فرياد حرف نزنيد،
بلكه خيلي آرام و رو در رو صحبت كنيد.
آموزش نظم و انضباط به كودك
3) گرفتن امتيازات كودك
گاهي اوقات ممكن است به قدري عصباني باشيد كه نتوانيد پيامد منطقي مناسبي براي رفتار كودك خود پيدا كنيد. در اين مواقع معمولاً والدين به كودك مي‌گويند اگر همكاري
نكند او را از چيزي كه دوست دارد (مثل تماشاي تلويزيون و…) محروم خواهند كرد. در اجراي اين تكنيك بايد به چند نكته توجه كرد:
الف) هرگز كودك را از چيزي كه واقعاً به آن نياز دارد (مانند غذا) محروم نكنيد.
ب) چيزهايي را انتخاب كنيد كه كودك واقعاً به آنها علاقه داشته باشد.
ج) مطمئن شويد كه مي‌توانيد به آنچه گفته‌ايد، عمل كنيد.
4) محروم كردن (قرنطينه تربيتي)
در اين روش كودك براي مدت زماني معين در مكاني كه فاقد هر گونه تقويت (يعني آنچه كودك دوست دارد) است، قرار داده مي‌شود. محروم كردن بايد زماني به كار گرفته
شود كه روش‌هاي ديگر جواب‌گو نباشد. اين روش هنگامي تأثير بيشتري دارد كه رفتار براي شما كاملاً مشخص باشد و بدانيد كي اتفاق مي‌افتد. محروم كردن در مورد رفتارهايي
كه قصد متوقف كردن آنها را داريد نيز مؤثر است. اين روش را مي‌توانيد از يك سالگي به بعد اجرا كنيد. براي اين كار، مراحل زير را انجام دهيد:
الف) مكاني مناسب براي محروم‌سازي مشخص نمائيد. اين مكان بايد حتماً جايي كسل كننده، ناراحت كننده و بدون سرگرمي باشد. از حمام يا اتاق خواب استفاده نكنيد.
حمام براي كودك خطرناك است و اتاق خواب نيز مي‌تواند مكاني براي بازي و سرگرمي باشد. مي‌توانيد از يك صندلي براي اين كار استفاده كنيد. رفتارهايي را كه بايد
با محروم‌سازي تنبيه شوند، مشخص كنيد و به كودك خود توضيح دهيد تا او بداند براي چه تنبيه مي‌شود.
آموزش نظم و انضباط به كودك
ب) اگر در طول زمان محروم‌سازي، كودك كار ديگري انجام مي‌دهد يا محل خود را ترك مي‌كند، بار اول فقط به او تذكر دهيد. اگر باز هم اين امر اتفاق افتاد، فوراً
كودك را به مكان محروم‌سازي بفرستيد و به صورت خيلي كوتاه و مختصر كار اشتباهش را به او گوشزد كنيد. بر اساس يك قاعده كلي، به ميزان هر سال از سن كودك، يك دقيقه
محروم‌سازي بايد اعمال شود. مثلا اگر كودك شما 4 سال دارد بايد مدت ماندن او در قرنطينه، 4 دقيقه طول بكشد . اما در برخي مواقع حتي 15 ثانيه ماندن در قرنطينه
نيز مفيد وكافي بوده است.
اگر كودك خودش به اين مكان نمي‌رود، او را بغل كنيد و به آنجا ببريد. اگر كودك در آنجا نماند، پشت سر او بايستيد و با گرفتن شانه‌هايش (به آرامي‌و بدون خشم
و عصبانيت) به او بگوييد «تو بايد تنبيه شوي و در اينجا بماني». فقط همين جمله را به او بگوييد و غير از آن هيچ توضيح ديگري ندهيد.
ج) وقتي كودك شما توانست آرام و بي‌صدا در آن محل بماند، تايمر يا ساعتي را در مقابل او قرار دهيد تا كودك از اتمام مدت محروم‌سازي آگاه شود. اگر كودك كار خطايي
كرد، مدت زمان محروم‌سازي را تكرار نمائيد. مثلاً اگر مدت زمان محروم‌سازي 3دقيقه باشد و كودك قبل از اتمام اين مدت كار خطايي انجام دهد، بايد مجدداً 3دقيقه
محروم‌سازي را تحمل نمايد. تا زماني كه كودك اعتراضات خود را متوقف نكرده است، مدت زمان مقرر را شروع نكنيد.
د) پس از پايان مدت محروم‌سازي، كودك خود را در آغوش بگيريد. اگر مي‌خواهيد دليل محروم شدنش را به او بگوييد، چند دقيقه صبر كنيد و سپس آن را توضيح دهيد.
دپارتمان کودک و مرکز خدمات روانشناسی و مشاوره احیا
