تربیت فرزند و غیرت انسانی و الهی
ضرورت مهار نفس با عقل و شرع
موضوع این مباحث تربیت در بعد اخلاقی، به معنای روش رفتاری و گفتاری دادن بود. در گذشته بیان شد که در بین محیط هایی که انسان از آنها روش می گیرد، اولین محیط، «محیط خانوادگی» است. به طور غالب آنجایی که انسان در این جهان مادیت چشم می گشاید و در آن بستر رشد می کند، محیط خانواده است؛ خصوصا که این محیط با محبت آمیخته است. در خانواده رابطه تنگاتنگ همراه با محبت وجود دارد و این نوع رابطه، روی انسان نقش سازندگی دارد؛ اعم از اینکه نقش تخریبی داشته باشد و اثرش فساد باشد یا اثر صلاح داشته باشد. در گفتار امروز، استاد پیرامون سریع الحصول بودن افساد و بطئی الحصول بودن اصلاح و ضرورت تربیت قوا و استعدادهای انسانی سخن گفته است که با هم آن را از نظر می گذرانیم.
انسان معمولا در محیط هایی که ساخته می شود، اولین محیط، محیط خانوادگی است، بعد محیط آموزشی، بعد محیط شغلی، بعد محیط رفاقتی و بعد هم محیط پنجم یعنی فضای کلی جامعه است که در تربیت او نقش دارد. جو پنجم حتی بر دیگر فضاها نیز غالب و حاکم است. من نمی توانم در بحث تربیت، آنچه مربوط به محیط آموزشی است را در خلال بحث خانواده که مربوط به بچه در دامن پدر و مادر است بیاورم. ابتدا آنچه مربوط به محیط خانوادگی است را بحث می کنیم و بعد به سراغ محیط دوم که محیط آموزشی است می رویم که بچه در آن بزرگ می شود و او را به مدرسه می فرستند؛ بعد هم محیط های بالاتر را بحث می کنیم. هر محیطی برای خودش یک سنخ مسائل خاصی دارد و باید آن را از نظر تربیتی جداگانه بررسی کرد.
تربیت فرزند و غیرت انسانی و الهی
● جامعه را نمی توان با «شعار» اداره کرد
این را بدانید که شعار بی شعور- یعنی شعاری که همراه با عمل نباشد- اثر ندارد. شعار، بدون شعور، اگر اثری هم داشته باشد، اثرش مختصر است و رد می شود. گاهی هم اثر عکس دارد. شعاری که همراه با عمل نباشد، اگر خیلی خوب و درجه یک هم باشد، یک شعله ای می گیرد و بعد هم خاموش می شود. این را هم بگویم که یکی از مشکلات جامعه ما همین است؛ نمی شود جامعه را بر محور شعار اداره کرد. برای اصلاح جامعه، شعارها باید با شعور و همراه با عمل باشد؛ چه در بعد دنیوی و چه در بعد اخروی، چه مادی و چه معنوی. با صرف شعار که چیزی اصلاح نمی شود. اگر انسان برای اصلاح مشکلات جامعه فقط شعار بدهد، گاهی اثرش چند ساعت بیشتر نیست؛ به چند روز هم نمی کشد که اثرش از بین می رود. بخصوص اگر در کنار آن شعار، عمل هم نباشد که دیگر هیچ! گاهی نتیجه عکس هم می دهد.
● همنشینی با بدان و خوبان، هر دو اثرگذار است
در جلسه گذشته گفتیم که مسئله تربیت- که از عناوین قصدیه هم نیست- تدریجی الحصول است. چه در بعد فساد انسان و چه در بعد صلاح او، هر دو تدریجی الحصول است و این روش بر اثر تکرار به صورت ملکه برای انسان حاصل می شود. روایاتی را هم که آنجا مطرح کردم، دربعد فساد بود. حالا در بعد صلاح هم روایتی را می خوانم. روایات متعددی هم تحت عنوان مصاحبت و مجالست هست که من آن ها را جلسه گذشته عرض کردم.
در بعد فساد این روایت از علی(ع) را عرض کردم که حضرت فرمود: «صحبه الاشرار تکسب الشر کالریح اذا مرت بالنتن حملت نتنا»؛
تربیت فرزند و غیرت انسانی و الهی
(غرر/ ۴۳۱) همنشینی با بدان، بدی را به همراه دارد، مانند بادی که اگر از روی شیئی بدبو بگذرد، با خود بوی بد را می برد. این روایت به فساد و جنبه تخریبی در تربیت اشاره داشت؛ یعنی نقش تخریبی رابطه تنگاتنگ با بدها، آن هم با چاشنی محبت (همنشینی) مطرح شده بود. کاملاً عکس آن هم از علی(ع) نقل شده است ک «صحبه الاخیار تکسب الخیر کالریح اذا مرت بالطیب حملت طیبا» (همان/ ۹۲۴) همنشینی با خوبان، خوبی بدست می آورد، مانند بادی که چون بر بوی خوشی گذر کند، بوی خوش می گیرد.
حال سؤال این است که آیا این تدریجی الحصول بودن صلاح و فساد، سرعتش مساوی است؟ یعنی وقتی که می خواهند کسی را فاسد کنند، آیا فاسد کردن او از نظر سرعت و کندی مانند اصلاح کردن، زمان می برد؟ مثلا فرض کنید اگر کسی دو ماه با شخص فاسدی رفاقت داشته باشد، آیا فاسد می شود؟ آیا اگر مدتی در یک محیط فاسد باشد، آیا فاسد می شود؟ و همین طور اگر کسی دو ماه در یک محیط سالم صالح باشد یا رفیق سالم صالح داشته باشد، آیا صالح می شود؟ اصل مسئله، تدریجی الحصول است؛ حالا این مسئله مطرح می شود که آیا سرعت و کندی شان برابر است؟ آیا نقش تخریبی و نقش سازندگی از نظر بطیء بودن و سریع بودن یکسانند یا این دو با هم مختلف هستند؟ این یک بحث ریشه ای است. من نمی خواستم اینگونه این بحث را مطرح کنم، چون ممکن است یک مقدار برای عموم سنگین باشد؛ ولی تا آنجایی که در توانم هست بحث را تنزل می دهم.
● قوای بالفعل حیوانی و استعداد انسانی در وجود کودک
استاد ما امام خمینی(ره) در این رابطه مطالبی دارد که من عین مطالب و عبارات ایشان را نقل می کنم. ایشان می فرماید: «انسان در ابتدای ورود به این عالم، حیوانی بالفعل است و تحت هیچ میزان، چیزی جز شریعت حیوانات – که اداره شهوت و غضب است- نیست.» در جمله ای دیگر ایشان می فرماید: «در مقام خود مبرهن است که انسان در اول پیدایش، پس از طی منازلی، حیوان ضعیفی است که جز به قابلیت انسانیت، امتیازی از سایر حیوانات ندارد و آن قابلیت انسانیت، فعلیه نیست (فعلیت ندارد). اگر در تحت تأثیر مربی واقع نشود، پس از رسیدن به حد رشد و بلوغ، یک حیوان عجیب و غریبی می شود.»
تربیت فرزند و غیرت انسانی و الهی
ایشان می فرماید وقتی که بچه به دنیا می آید یک حیوان تمام عیار است. من از استادم نقل می کنم و البته از جنبه های علمی هم واقعیت مطلب همین است. همه ما که به دنیا آمدیم، در ابتدا از نظر فعلیت، یک حیوان دو پا بودیم. حیوان دو پا از چه چیزی تشکیل می شود؟ قوای حیوانی، یعنی شهوت و غضب و وهم. این سه مورد است که در کودک از ابتدای تولد و ورودش به این عالم وجود دارد. همه ما از این نظر، فعلی هستیم. یعنی این قوا در وجود ما فعلیت دارد. اما از نظر استعدادی دو بخش از استعدادها را خدا در ما نهفته است که من بارها از آنها به بذر و نشاء تعبیر کرده ام. اگر یادتان باشد در حرف هایم می گفتم که خداوند در وجود ما، هم بذر انسانیت را پاشیده است و هم بذر معنویت را. به عبارت دیگر ما مفطوریم به فطرت انسانی؛ یعنی این مسائل با وجود ما همراه است. فطریات انسانی زیاد است؛ از جمله حیا؛ بذر و نشاء حیا را خدا در وجود همه ما کاشته است. از آن طرف در بعد معنویت، آنجا هم فطریات هست. مثل خداجویی، در روایات هم داریم: «کل مولود یولد علی الفطره » (بحار/۳/۹۷۲) «والفطره هی التوحید» (همان، ج۳/ص۰۸۲)
● وظیفه مربی؛ شکوفایی بذر انسانی و الهی
حالا بحث در مورد مربی است که وظیفه او چیست؟ تنها کار او این است که این استعدادها را با دستوراتی که از ناحیه خالق رسیده است به فعلیت برساند. وظیفه مربی این است که این دستورات را به کار ببندد تا کودک در بعد انسانی، یک انسان شود و در بعد الهی، یک فرشته شود. استعدادش را خدا در او گذاشته است. کار مربی این است که آن استعدادها را با دستوراتی که رسیده است شکوفا کند. چون آن کسی که او را خلق کرده می داند که باید چه کاری روی این انجام شود تا از بذر سر درآورد. اصلا احتیاج نیست که مربی زمین را شخم بزند یا بذر بپاشد؛ خصوصا بچه که همه این استعدادها در او هست. فقط مربی باید آن را آبیاری کند.
تربیت فرزند و غیرت انسانی و الهی
بعثت انبیاء هم برای همین بود. آنها آمدند برای اینکه دستوراتی را که برای ما به فعلیت رساندن این استعدادهاست؛ به ابناء بشر بگویند. یعنی انبیاء فقط برای تربیت این حیوان دوپا آمدند. امتیاز انسان از حیوانات دیگر همین استعدادهای او است که در فرمایشات استاد هم آمده بود که امتیاز انسان همین است. انبیاء مبعوث شدند برای این هدف که این حیوان را انسان و فرشته کنند.
اما گاهی بعضی ها یک سنخ مطالبی می گویند که اصلا صحیح نیست؛ مثل اینکه انبیاء دعوتشان هم برای تربیت انسان بوده و هم برای سامان دادن به امور دنیایی او. من دوباره به سراغ فرمایشات استادم می روم. ایشان می فرمایند: «بعضی ها خیال کرده اند که دعوت پیغمبر اکرم دو جنبه دارد، دنیایی و آخرتی. این را مایه سرفرازی هم می دانند و این مطلب را کمال نبوت فرض کرده اند.» در ادامه استاد ما می گوید: «این ها از دیانت بی خبرند و از مقصد نبوت عاری و بری هستند.» من حرفهای خودم را نمی گویم؛ حرفهای ایشان را نقل می کنم. ایشان خیلی زیبا می فرمایند: «دعوت به دنیا از مقصد انبیاء به کلی خارج است، به جهت این که حس شهوت و غضب و شیطان باطنی (وهم)، برای دعوت به دنیا کفایت می کند و دیگر احتیاجی به بعث رسل نیست و شهوت و غضب، قرآن و نبی لازم ندارد.» اینها حرفهای امام است. این کودک که به دنیا آمده هم «شهوت» او فعلی است، هم «غضب» او فعلی است و هم «وهم» او. این قوای حیوانی او در بستر طبیعت تقویت هم می شود. مثلا وقتی که فرد به حد بلوغ برسد، شهوت جنسی او گل می کند. لازم نیست تو کاری بکنی؛ خود اوگل می کند. احتیاجی به تو ندارد که بخواهی کاری بکنی که شهوت جنسی او تحریک شود؛ بدون تو هم تحریک می شود. این تعبیراتی است که ایشان دارد.
تربیت فرزند و غیرت انسانی و الهی
ما در معارفمان راجع به پیغمبر اکرم داریم -که ظاهرا قابل انکار نیست- که حضرت فرمودند: «بعثت لاتمم مکارم الاخلاق»؛ (بحار/۶۸/۲۸۲) من فقط برای این مبعوث شدم که مکارم اخلاقی را تمام کنم. اصلا می گوید غایت بعثت، همین است. امام(رض) در اینجا می فرماید: «در احادیث شریفه مجملا و مفصلا به مکارم اخلاق بیش از هرچیز بعد از معارف، اهمیت داده اند.» یعنی پیغمبراکرم می گوید مبعوث شده ام برای تربیت و به این ترتیب تو خود به خود قرب به خدا پیدا خواهی کرد و فرشته خواهی شد. مکارم اخلاق و اخلاق، همان امور تربیتی است. مبعوث شده ام که به انسان روش رفتاری، گفتاری و کرداری بدهم. آمده ام تا تو آدم شوی و به وادی حیوانیت نروی و به تعبیر استاد ما- یک حیوان عجیب و غریب نشوی. من برای این مبعوث شدم. خدا هم که در قرآن وقتی می خواهد پیامبرش را مدح کند، می فرماید: «انک لعلی خلق عظیم»؛ (قلم/۴) همانا تو دارای اخلاقی بزرگ هستی. بالاترین تعریفی که خدا از پیغمبر اکرم کرده، این است. یعنی همین تربیت و ارائه روش رفتاری و کرداری. من برای آن چیزها مبعوث نشدم؛ بلکه آمده ام تربیتتان کنم. برای تربیت آمده ام. چون وقتی که من این روش را ارائه کردم، دیگر همه چیز درست می شود. وقتی که آدم شدی دیگر مساله تمام است. چون رو به فساد رفتن موونه ای لازم ندارد؛ تربیت است که به پیغمبر نیاز دارد.
● شریک جرم نفس
من یک روایت از علی(ع) بخوانم: «النفس مجبوله علی سوء الادب و العبد مامور بملازمه حسن الادب و النفس تجری فی میدان المخالفه و العبد یجهد یردها عن سوء المطالبه فمن اطلق عنانها فهو شریک فی فسادها و من اعان نفسه فی هوی نفسه فقد اشرک نفسه فی قتل نفسیه»؛ (مستدرک الوسائل/۱۱/۷۳۱) نفس به بی ادبی پیچیده است و بنده مامور است به پایبندی به ادب نیک و نفس به سمت عرصه مخالفت می رود و بنده برای برگرداندن او از خواسته های ناپسند، تلاش می کند. پس هر کس افسار نفس را رها کند، در تباه کردن آن شریک شده و هر کس برای نیل به هواهای نفسانی خود تلاش کند، در قتل نفس خود شریک شده است.
تربیت فرزند و غیرت انسانی و الهی
این نفس که ما می گوییم یعنی آن نیروی حیوانیت تو، فعلی است؛ غضب و شهوت و هم توفعلیت دارد. اما تو باید تربیتش کنی. اگر این حیوان را رهایش کنی، در بستر مخالفت پیش می رود؛ یعنی برخلاف ودیعه های انسانی و الهی درون تو می رود. چون حیوانیت در او فعلیت دارد و احتیاج ندارد که آن را به فعلیت برسانی. حیوان که دیگر مرز نمی شناسد. مثلا او نمی فهمد که این مال کس دیگری است که به او بگویی: آنجا نرو! اینها مال فلانی است…! اصلا این حرف ها را نمی فهمد. بنده می داند که نفس یک حیوان است؛ لذا به او مهار می زند، دهنه او را می کشد. اگر کسی هم این را مهار نکند و رهایش کند، در فساد آن شریک است. بعثت انبیاء و رسل برای این است که به نفس، مهار عقل و شرع بزند. می خواهد یک دهنه بزند که با این افسار، حیوان نفس را مهار کنی تا شهوت و وهم و غضب فعلی او رها نباشد و به طور افسار گسیخته عمل نکند و مهار شود.
● سرازیری افساد و سربالایی اصلاح
فساد یعنی سرازیری رفتن. اگر نفس را رهایش کنی، خودش می رود. بعد هم هرچه برود، سرعت می گیرد؛ چون سرازیر است. صلاح و درست کردن، سربالایی است و کاملا برعکس فساد است. درست است که هر دو تدریجی الحصول هستند، اما در کندی و سرعت خیلی تفاوت دارند. انسان زود فاسد می شود، اما به صلاح رفتن دیر حاصل می شود و تربیت خیلی حوصله می خواهد.
البته لازم نیست بذر بپاشی. بذر را خدا پاشیده است. لازم نیست تو نهالی درون او بکاری. نشاء را خدا زده است. تو باید جلوی شهوت و غضب فعلی را بگیری. نه آنکه ریشه اش را بزنی. به شهوت و غضب او روش بده! انبیاء آمدند که به من و تو روش بدهند، چه در بعد شهوتمان، چه در بعد غضبمان؛ نیامدند این ها را از بین ببرند. همین که خدا اینها را در وجود ما قرار داده، یعنی فایده دارد و باید باشد. اما نباید رها باشند، انبیاء می خواهند روش بدهند و آن استعدادهای انسانی و الهی درونی من و تو را شکوفا کنند.
تربیت فرزند و غیرت انسانی و الهی
چه شخص و چه جامعه، در هر محیطی که باشد بحث من الان کلی است و دیگر اختصاص به محیط خانواده ندارد. روش های بد را زودتر یاد می گیرد. این بحث کلی است. تربیت تدریجی الحصول است، چه محیط خانوادگی باشد و چه محیط آموزشی باشد یا محیط شغلی باشد؛ هر جا که بروی تربیت تدریجی الحصول است. اما روش رفتاری دادن برای فساد یا برای صلاح با هم فرق دارد. چون مسائل شهوی و غضبی، با آنچه که در من فعلیت دارد همسو است و لذا سریع اثر می کند. اصلاح، بطیی الحصول و کند است. فساد هم تدریجی است اما سریع الحصول است. اگر یک جامعه را رهایش کنی، سرازیری است و خودش می رود. اصلا لازم نیست که مظاهر فساد را بیاورید و نمایش دهید؛ اتفاقا باید جلوی آن را بگیری! این حرف که «باید بی تفاوت بود»، برخلاف حرکت و هدف انبیاء و اولیاست. آن هایی که مسوولند، باید جلوی مظاهر فساد را بگیرند. اگر رهایش کنید، جامعه خودش به سمت فساد می رود. لازم نیست تحریکش کنید؛ چه رسد که با مظاهر فساد برخورد هم نکنید. اگر برخورد نشود، جامعه سریع به فساد کشیده می شود. مگر آن وقت می شود این جامعه را به این زودی درست و اصلاح کرد؟!
یک ساختمان بیست طبقه را در عرض چند روز شما می توانید خرابش کنید؟ چند سال طول کشیده تا آماده شده است؟ مقدار زمانی که برای ساختن لازم است با مقدار زمانی که تخریب نیاز دارد، قابل قیاس نیست! پدر و مادر روی فرزندشان، بیست سال زحمت کشیدند، تو خیلی آسان می توانی خرابش کنی. تخریب، آسان و سریع است. به فسادکشیدن جامعه، آسان و سریع است. همین که رهایش کنی، خودش می رود؛ سرازیری است. انبیاء برای اصلاح جامعه آمدند. برای تربیت جامعه آمدند. اصلا تمام بعثت انبیاء و اولیاء برای تربیت است. ابناء بشر را می خواهند آدم کنند و از حیوانیت بیرون بیاورند و با روش گفتاری و کرداری دادن آنان را به سوی انسانیت و فرشته شدن رهنمون کنند. انسان، حیوان فعلی است. مربی این است که نسبت به شهوت و غضب به او روش بدهد. یعنی همان روشی که از طریق وحی به ابناء بشر رسیده است.
آیت الله شیخ مجتبی تهرانی
روزنامه کیهان و آفتاب
دپارتمان کودک و مرکز خدمات روانشناسی و مشاوره احیا
