تقلید و یادگیری مشاهده ای ، اساس رفتار و آموخته های اولیه انسان است . در واقع یادگیری از طریق تقلید و تأثیر رفتارهای کلامی و غیر کلامی الگوها ، از همان سالهای اول تولد کودک وجود دارد . به عنوان مثال یادگیری زبان تا حدود نسبتاً زیادی بر اساس تقلید است. کودک از همان ماههای اول صداهایی را که به صورت کلمات می شنود مرتباً تقلید می کند و همین صداها به تدریج درونی شده ، یادگیری زبان را برای کودک میسر می سازد .
مسلماً کودک نسبت به صداهایی که مشابه صدای مادر و پدر و دیگر اطرافیان است حساسیت بیشتری نشان می دهد و همین امر بتدریج پایه های اجتماعی شدن کودک را فراهم می سازد . با توجه به این مسئله بسیار مهم و در نظر گرفتن این نکته که همواره حواس کودک متوجه اطرافیان می باشد ، بسیار شایسته است هنگامی که پدر ، مادر و یا دیگر اعضای خانواده که در خانه نماز می خوانند ، ترتیبی دهند تا آن جا که مقدور است نماز خواندن آنها در حوزه توجه سمعی کودک – که فوق العاده حساس و تأثیر پذیر است و از چند ماه قبل از تولد فعال می باشد – و همچنین در صورت امکان در محدوده ی دید نوزادان و کودکان خردسال قرار داشته باشد.
از آن جایی که اولین مرحله در یادگیری مشاهده ای ، توجه کودکان و نوجوانان به رفتارهای کلامی و غیرکلامی الگوهاست و با درک این حقیقت که اگر یاد گیرنده به رفتار الگو توجه نکند ، چیزی از رفتار او را نخواهد آموخت ، لازم است رفتار الگوها همواره برای مشاهده کنندگان ، گیرا ، جذاب و خوشایند باشد. لذا این مرحله از یادگیری مشاهده ای ، هنگامی که متضمن بار عاطفی و احساسی خوشایند است، بیشترین تأثیر را در رفتار کودکان و نوجوانان می گذارد و بالطبع به یادسپاری رفتار مورد نظر نیز راحت تر و آسان تر انجام می پذیرد.
در مرحله دوم یادگیری مشاهده ای ، کودک رفتار الگوها را به صورت رمزهای کلامی یا تجسمی به خاطر می سپارد و چنان که اشاره شد هر قدر الگو محبوب تر باشد ، یادسپاری رفتار او آسان تر است.
زمانی که الگوهای رفتاری محبوب کودکان و نوجوانان با تعظیم و تکریم و با چهره ای مصمم و در عین حال گشاده و متبسم به نماز می ایستند و با خالق هستی سخن می گویند ، کودکان نه تنها از تماشای این حالت دچار سرور و احساس رضامندی می شوند ، بلکه سعی می کنند با انگیزه ی فراوان ، این قبیل رفتارهای الگوها را به خاطر بسپارند . اشتیاق بازآفرینی این رفتارها را می توان از نگاههای نظاره گر آنها دریافت .
کودکان و نوجوانان در نخستین فرصت مناسبی که برایشان فراهم می آید و به محض آن که به آمادگیهای لازم دست می یابند ، سعی می کنند که رفتار آموخته شده را از خود نشان دهند. نماز خواندن کودکان در کنار پدر و مادر و یا به تنهایی بدون آن که اولیا از آنان خواسته باشند و یا مستقیماً به آنها آموزش داده باشند بیانگر همین حقیقت است. بدیهی است اگر این رفتار کودک که خود انعکاسی است از رفتار الگوها ، مورد تأیید و تشویق والدین و الگوها قرار گیرد ، تمایل و انگیزه کودک برای افزایش انجام آن رفتار بیشتر می شود.
لازم به تذکر است که آن دسته از رفتارهای الگوها ، اعم از رفتار مطلوب و نامطلوب که مورد توجه مستقیم و یا غیرمستقیم کودکان قرار می گیرد ، طبعاً توسط آنان آموخته می شود . حال اگر امکان تکرار و انجام آن رفتارها برای کودکان وجود نداشته باشد ، نمی تواند دلیل بر این باشد که آنها رفتارهای مورد نظر را یاد نگرفته و یا به خاطر نسپرده اند. در بسیاری از موارد ، کودک با تخیل و یا تکرار ذهنی رفتاری که مشاهده نموده ، توانسته است رفتار مورد نظر را در حافظه اش حفظ کند. فی المثل اگر پدر یا مادری در خانه سیگار می کشد اما تقلید و یا تکرار این رفتار را در فرزند خود مشاهده نمی کند ، نباید از این امر که کودک رفتار او را یاد نگرفته است ، کاملاً اطمینان داشته باشد . اگر فرزندان با توجه ، کنجکاوی و اشتیاق ، رفتار پدر و مادر را مشاهده کنند ، بالطبع آن را فرا می گیرند ، ولی در حال حاضر رفتار مورد نظر را از خود بروز نمی دهند ( یادگیری نهفته ) و ممکن است بعدها اگر فرصت مناسبی پیش آید آن رفتار ( سیگار کشیدن ) را از خود نشان دهند. بنابراین با اذعان به این حقیقت که رفتارهای والدین به طور کلی مورد توجه و یادسپاری فرزندان است ، باید سعی نمود که هرگز زمینه بدآموزی پنهان و آشکار برای کودکان فراهم نگردد.
از سوی دیگر زمانی که اولیا و مربیان تمایل دارند رفتارهای مطلوب آنها همانند راستگویی ، صداقت ، ایثار ، حفظ حجاب ، نماز و … عمیقا مورد توجه و یادگیری کودکان و نوجوانان قرار گیرد ، لازم است همواره در عملکردهای خود ثابت قدم بوده ، چهره ای مصمم و متبسم و شخصیتی عاطفی ، منطقی و قابل اعتماد داشته باشند .
هر قدر شخصیت الگوهای بزرگسال برای کودکان و نوجوانان محبوب و دوست داشتنی باشد ، تأثیر پذیری آنها افزایش می یابد . واضح است که هرگز نباید به اجبار مانع مشاهده رفتارمان توسط کودکان شویم و نیز هیچ گاه نباید با اعمال زور و فشار کودکان را وادار به تقلید یا تبعیت از رفتار بزرگسالان بنماییم . در عوض شایسته است بیش از هر چیز رفتارهای مطلوب خود را افزایش دهیم و بر آن باشیم که با کودکان و نوجوانان رابطه ای دوستانه و صمیمی داشته باشیم . اگر چنین فضایی بر خانواده ها و مدارس حاکم باشد و اولیا و مربیان بهترین و مطمئن ترین دوست و همراه برای کودکان و نوجوانان باشند ، بسیار آسان و بدون زحمت ، رفتارشان مورد توجه و تقلید آگاهانه آنها واقع می شود . پیامبر بزرگوار (ص) می فرماید : المرء علی دین خلیله و قرینه . انسان همواره پیرو باورها و رفتارهای دوست و همنشین خود است.
منبع : تبیان
