خشم کودکان؛ راه ها و درمان ها (پرخاشگری در لغت به معنای «ستیزه و تندی کردن» است و در اصطلاح روان شناسی به یک واکنش عمومی و پدیده ای نابهنجار اجتماعی اطلاق می شود. بنابر باور اکثر روان شناسان پرخاشگری همیشه به دنبال ناکامی بروز می کند. درحقیقت یکی از واکنش های عاطفی فرد در برابر ناکامی، پرخاشگری و تهاجم است. فرد در این حالت رفتارهایی مانند برافروختگی، حمله به اشخاص و صدمه زدن به خود و دیگران، ناسزاگویی، پرتاب اشیا و … را از خود بروز می دهد که همه این ها نمونه هایی از پرخاشگری به شمار می روند و با آسیب های عاطفی، روانی و جسمانی همراهند. این مسئله می تواند به صورت فیزیکی، کلامی، در قالب تخریب اشیا و لوازم و یا زیرپا گذاشتن مقررات و قوانین در محیط زندگی با آگاهی قبلی پدیدار شود. درواقع پرخاشگری تمایل به نشان دادن رفتارهایی است که از نظر اجتماعی خصمانه یا ویرانگر محسوب می شوند. به عبارت دیگر این رفتار تجلی غریزه، خشونت و ناکامی است.)
علل بروز پرخاشگری در کودکان
به طور کل عوامل گوناگونی در بروز پرخاشگری در کودکان دخیل هستند که از مهم ترین آن ها می توان به اختلالات و بیماری های جسمی و محیط خانواده اشاره کرد. وقتی کودک به اختلال شنوایی، بینایی و … مبتلا باشد، ممکن است از خود رفتارهای پرخاشگرانه نشان دهد. همچنین اشکال در عملکرد سیستم مرکزی اعصاب، وجود ضایعات مغزی، اختلال در ترشح غدد و تحریک هیپوتالاموس نیز موجب بروز رفتارهای پرخاشگرانه می شود.
کودک بسیاری از پرخاشگری هایش را از محیط می آموزد و در صورتی که نتواند به هر علتی به هدفش برسد، با ناکامی مواجه خواهد شد و رفتارهای پرخاشگرانه در او پدید می آید. وقتی کودک برای رسیدن به خواسته هایش به زور متوسل و از طریق رفتارهای پرخاشگرانه به اهدافش دست یابد، یاد می گیرد که در آینده نیز بیشتر از این روش استفاده کند.
خشونت خانوادگی با توجه به شدت، گسترش و مداومت آن آشفتگی های عاطفی ـ روانی کودک را به دنبال دارد و زمینه پرخاشگری را فراهم می کند. کودکی که در خانواده، شاهد خشونت و درگیری باشد، قطعا به سوی پرخاشگری کشیده می شود. در خانواده های گسسته نیز به علت نابسامانی های موجود، کودکان از لحاظ رشد و تکامل عاطفی، روانی و اجتماعی با مشکل جدی مواجهند و درصد پرخاشگری آنان به مراتب بیشتر از سایر کودکان است.
در برخی مواقع وجود تضاد در دستورهای والدین موجب پرخاشگری کودک می شود؛ مانند زمانی که والدین فرزندشان را به انجام کاری وامی دارند. اما بلافاصله او را از انجام آن منع می کنند یا برعکس کودک را به کاری که قبلا از آن منع شده بود، فرمان می دهند. درحقیقت اگر مقررات حاکم بر خانواده هماهنگ و ثابت نباشد، کودک احساس می کند می تواند گاهی اوقات قوانین را زیرپا بگذارد تا نتبجه آن، نافرمانی فرزند خواهد بود؛ بنابراین هنگامی که کودک تصمیم بگیرد نسبت به قوانین و مقررات خانواده بی اعتنا باشد، پرخاشگری در او تقویت می شود.
خشم کودکان؛ راه ها و درمان ها
اختلاف والدین و کمبود محبت، از دیگر عوامل مهم در رشد رفتار پرخاشگرانه کودکان است. در خانواده هایی که والدین مدام درحال دعوا، بحث و جدال هستند، کودکان دچار اضطراب و نگرانی شدیدی می شوند و برای فرار از چنین محیطی که پر از جنجال، کینه توزی، قهر و غضب است، ترجیح می دهند لج باز، خشن و پرخاشگر باشند. مهر و محبت یکی از عوامل مهمی است که نقش مؤثری در رشد و تکامل عواطف و هیجانات کودک دارد. رشد عاطفی به آن دلیل مهم است که می تواند زیربنای رشد اجتماعی افراد باشد. اگر رشد عاطفی کودک به هر علتی در محیط خانواده به خوبی تکامل نیافته باشد، او را در مناسبات و داد و ستدهای اجتماعی دچار مشکل خواهد کرد و در نتیجه چنین کودکی با هر محرک کوچکی برانگیخته می شود و پرخاش می کند و به راحتی ارتباطات اجتماعی اش را با دیگران برهم می زند.
پیشگیری و درمان پرخاشگری در کودکان
پرخاشگری به طور غریزی در همه کودکان وجود دارد که با بزرگ تر شدن آن ها شکل این رفتار پرخاشگرانه شان نیز تغییر می کند؛ یعنی کودک می تواند خود را کنترل کند و بدین ترتیب رفتار پرخاشگرانه او به تدریج تعدیل می شود. هدف از درمان پرخاشگری کودک به هیچ وجه حذف این غریزه در او نیست؛ بلکه هدف آن است که این رفتار کودک به سمت رفتارهای معقول تری سوق داده شود.
پرخاشگری کودک به شیوه های گوناگونی قابل درمان است که ابتدا باید علل ایجاد آن را شناخت. به طور کلی درمان پرخاشگری کودک را می توان از دو جنبه فردی و اجتماعی بررسی کرد که در بُعد فردی، درمان با خود کودک صورت می گیرد؛ یعنی با پیش بینی فعالیت های مختلفی برای کودک می توان رفتارهای پرخاشگری او را متعادل کرد که از جمله این فعالیت ها ورزش، انجام کارهای هنری، تشویق به انجام رفتارهای پسندیده، شرکت در امور اجتماعی و … است. همچنین برای متعادل کردن این رفتارها می توان به انجام مواردی نظیر رفع مشکلات عاطفی، رعایت عدالت میان کودکان، فراهم کردن بستر مناسب اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و استفاده بهینه از یافته های علوم رفتاری و اجتماعی، قرار ندادن کودکان در رقابت های ناسالم و مقایسه نکردنشان با گروه همسالان در زمینه رشد جسمانی، ذهنی و فعالیت های اجتماعی اشاره کرد. اما برای درمان پرخاشگری کودکان از بُعد اجتماعی دو عامل نقش بسیار مهمی دارد:
خشم کودکان؛ راه ها و درمان ها
۱. خانواده:
خانواده نقش بسزایی در پیشگیری و درمان پرخاشگری کودک دارد. زمانی که والدین در خانواده محیط آرامی را برای کودک فراهم کنند و مانع خشونت و درگیری شوند و نیز در برابر رفتارهای پرخاشگرانه کودک صبر و حوصله به خرج دهند، می توانند این مشکل را به راحتی برطرف کنند؛ زیرا پاسخ دادن به پرخاشگری کودک از راه تنبیه و تهدید نه تنها مشکلی را حل نمی کند، بلکه ناسازگاری و رفتار خشونت آمیز او را نیز بیشتر خواهد کرد؛ پس لازم است والدین با ابراز محبت به کودک، به خصوص نسبت به رفتارهای مطلوب او، زمینه ناسازگاری و پرخاشگری کودک را از بین ببرند یا آن را کاهش دهند.
۲. مدرسه:
پس از خانواده مدرسه مهم ترین نقش را در آموزش و تربیت کودک دارد. مدیر، معلم، امکانات و جو آموزشی حاکم بر مدرسه در پیشگیری از رفتارهای پرخاشگرانه کودکان دخیل هستند اما معلم به عنوان مهم ترین عامل نظام آموزشی، نقش بسیار مهم و تعیین کننده ای دارد. در حقیقت معلمان باید به تفاوت های فردی دانش آموزان توجه کافی داشته باشند و هر داشن آموز را با توجه به توانایی هایش در نظر بگیرند و او را با دیگران مقایسه نکنند. آن ها باید در برابر پرخاشگری کودکان خشم خود را کنترل کنند، به زور و تنبیه بدنی متوسل نشوند، از وضعیت تربیتی دانش آموزان و جو عاطفی حاکم بر خانواده آنان شناخت کافی داشته باشند و از پیش داوری و قضاوت بی مورد بپرهیزند؛ چراکه اگر جو عاطفی مناسبی در مدرسه حاکم باشد و بین معلمان و دانش آموزان روابط صمیمانه برقرار شود، بسیاری از اختلالات رفتاری و شخصیتی دانش آموزان، از جمله پرخاشگری و خشونت، برطرف خواهد شد.
منابع:
روان شناسی رشد؛ علی اکبر شعاری نژاد
راهنمایی و مشاوره کودک؛ عبداله شفیع آبادی
روان شناسی تربیتی؛ علی شریعتمداری
