پیشگیری از معلولیتها همواره بحث بر این است که بهداشت باید قبل از درمان مورد توجّه باشد و پیشگیری از ابتلا به هر بیماری یا معلولیتی باید قبل از ابتلای به آن انجام گیرد. زیرا علاوه بر آنکه ابتلای کودک به هر نوع معلولیت، آینده او را تباه می کند و یا لااقل فرد معلول را در گذران زندگی با مشکلاتی مواجه می سازد، خانواده ی وی را نیز دچار نگرانی و مشکلات اجتماعی، روانی و اقتصادی می نماید. و با توجّه به گزاف بودن هزینه آموزش، نگهداری و توان بخشی کودکان معلول مخارجی اضافی نیز علاوه بر مشکلات عدیده، بر جامعه تحمیل می کند. از طرفی چون برخی از معلولیتها فعالیت و تحرک عدیده، بر جامعه تحمیل می کند. از طرفی چون برخی از معلولیتها فعالیت و تحرک را کم می نمایند بازدهی اقتصادی و اجتماعی فرد معلول نیز محدود می شود و از این طریق مقدار زیادی از نیروی خلّاق و فعّالی که باید از آن به نفع جامعه بهره برداری گردد به هدر می رود.
لذا باید وسایلی فراهم کرد که حتی المقدور از تولّد فرزندی معلول جلوگیری شود و پس از تولّد نز با رعایت بهداشت، درمان بموقع و سایر موارد لازم پزشکی و درمانی کودک را در مقابل ابتلا به معلولیتها محافظت نمود و در صورت ابتلا با استفاده از خدمات درمانی و توان بخشی بموقع، از پیشرفت آن جلوگیری کرد. یکی از ابزارهای پیشگیری آگاهی مردم و جامعه از علل معلولیتها و نتیجتاً به کار گیری شیوه های پیشگیری و رعایت نکات ایمنی است. برای انجام این مهم باید به جامعه آگاهی لازم داده شود زیرا اکثر خانواده ها بخصوص تشکیل دهندگان جوان زندگی مشترک با مسائل مربوط به بارداری و مشکلات این دوران بیگانه اند. وسایل ارتباط جمعی بخصوص تلویزیون که از هر دو امکان دیدن و شنیدن بهره می گیرد در هوشیاری و آگاهی مردم نسبت به موارد مرتبط با مسائل کودک، معلولیت کودکان و نحوه ی پیشگیری و در نهایت توانبخشی کودکان معلول و استثنایی می توانند نقشی بسیار مهم و اساسی داشته باشند.
به هر جهت برای جلوگیری از تولّد هرچه کمتر کودکان استثنایی و معلول لازم است که موارد زیر و یاد شده مورد توجّه دست اندر کاران جامعه بخصوص نهادهای مسئول و برنامه ریزان بهداشت خانواده قرار گیرد. و وسایل ارتباط جمعی به منظور آگاه ساختن مردم از واقعیات، مشکلات و آنچه باید بدانند و انجام دهند با تهیه و ارائه برنامه های مستمر به صورت مقاله، نمایشنامه، مصاحبه با پدران و مادران کودکان استثنایی و گفتگو با متخصصان، پزشکان و روانپزشکان و گشت و گذار در مراکز آموزشی و رفاهی کودکان معلول در حد امکان، همگان را با معلولیتها، علل آن و چگونگی جلوگیری از ایجاد معلولیتها آشنا و آگاه سازند.
پیشگیری از معلولیتها
بدیهی است که یکی از اهداف پیشگیری را می توان تشخیص بموقع و درمان سریع به منظور جلوگیری از پیشرفت معلولیت دانست که مسائل توانبخشی هم آخرین مرحله در این سلسله ی زنجیره ای به شمار می آیند.
یکی دیگر از راههای مؤثر آموزش همگانی و آگاه ساختن جامعه از علل معلولیتها و مسائل مربوط به آن، آگاه کردن دانش آموزان و دانشجویان با استفاده از برنامه های مستمر آموزشی در مدارس، مراکز تربیت معلّم و مؤسسات آموزش عالی است. در این رهگذر می توان با گذاشتن ساعتی درس در کلاسهای دوره ی دبیرستان یا اضافه کردن مطالبی در زمینه معلولیتها به برخی کتب درسی و برنامه ای منظم در مراکز تربیت معلّم همراه با بازدید از مراکز آموزشی کوکان استثنایی، به تدریج گروه عظیم داوطلبان کسب علم در سطح مختلف را با معلولیتها و مسائل مربوط به آن از جمله پیشگیری، درمان و توان بخشی معلولان آشنا ساخت. با توجّه به تعداد عظیم دانشجویان بخصوص نقش حساسی که این عده پس از فراغت از تحصیل بويژه گروهی که از مراکز تربیت معلّم فارغ التحصیل می گردند در جامعه خواهند داشت تأثیر مثبت چنین آگاهی و برنامه ای کاملاً واضح است.
همچنین می توان از طریق دادن آگاهی به زوجهای جوان درحال ازدواج با تهیه جزواتی مختصر و در اختیار گذاشتن این جزوات به آنان که در حال ازدواج هستند از طریق دفاتر ازدواج و یا در زمان مراجعه به مراکز پزشکی هنگام انجام آزمایشهای ضروری برای ازدواج، تشکیل دهندگان زندگی مشترک را با این گونه مسائل و روشهای پیشگیری آشنا ساخت.
اینک به ذکر چند نمونه از مواردی که رعایت آنها در جلوگیری از تولّد کودک معلول مؤثر است می پردازیم.
۱. مشورت با پزشک متخصص و مراکز ژنتیکی هنگام ازدواجهای فامیلی ضروری است. زیرا بسیاری از کودکان معلول و استثنایی محصول این ازدواجهای فامیلی هستند که در صورت وجود و تداوم برخی معلولیتها و بیماریهای ارثی در فامیل ( یکی از علل عمده ی تولّد کودکان معلول، ازدواجهای فامیلی و همخون است. در برخی جوامع که اینگونه ازدواجها رواج دارد حتی در بین بستگان نزدیک تا ۱۵ کودک معلول نیز دیده شده است. « بررسی دانشگاه انتورپن بلژیک در کشور اندونزی.» بر طبق یک نظریه علمی حتی اگر کودکان محصول ازدواجهای فامیلی معلولیتی هم نداشته باشند پس از چند نسل از هوشبهر کمتری نسبت به اجداد خود برخوردار خواهند بود، لذا شاید لازم باشد علاوه بر تمامی راههای مشورتی و توصیه ها و تبلیغاتی که برای جلوگیری از ازدواجهای فامیلی انجام می گیرد با تدوین قانون حتی المقدور از برخی ازدواجهای خطر آفرین از جمله ازدواجهای فامیلی جلوگیری گردد. ) همانند هموفیلی، ضرورت این مشاوره بیشتر و حتمی است.
پیشگیری از معلولیتها
۲. دواطلبان ازدواج و مشتاق تشکیل زندگی مشترک قبل از هرگونه عهد و پیمان باید از وجود بیماریهای ارثی موجود در فامیل، یکدیگر را مطلع سازند. تا با مشورت پزشکان متخصص و مراکز ژنتیکی لااقل توصیه های لازم را دریافت دارند تا حتی المقدور از تولّد فرزندی معلول جلوگیری شود.
۳. توجّه به عامل (R.H ) خون قبل از ازدواج یا لااقل قبل از آبستنی باید مورد توجّه قرار گیرد تا در صورت لزوم، جنین تحت نظر پزشک رشد کند و برای پیشگیری از معمولیت قبل از تولّد کودک، اقدامات لازم پزشکی انجام گیرد. می دانیم که تمامی افراد بشر به دو گروه خونی (R.H) منفی و (R.H) مثبت تقسیم می گردند. در مورد خاصی که زن با (R.H) منفی با مردی با (R.H) مثبت ازدواج نماید، برای پیشگیری از بروز عوارض چنین ازدواجی نیاز به مشورت با پزشک متخصص برای جلوگیری از تولّد کودکی معلول یا بیمار است.
۴. اطمینان از عدم ابتلا به بیماری های مقاربتی قبل از ازدواج و یا لااقل قبل از حاملگی از ضروریات است.
۵. مراقبتهای بهداشتی را در زمان بارداری، دوران بارداری و پس از تولّد کودک باید مورد توجّه قرار داده و به آن اهمیت کافی داد.
۶. دقت لازم برای جلوگیری از ابتلای مادر باردار بخصوص در سه ماهه ی اول بارداری به هرگونه بیماری بخصوص بیماریهای عفونی و واگیر دار باید انجام پذیرد.
۷. تغذیه صحیح مادر باردار و همچنین کودک از بدو تولّد در پیشگیری از معلولیتها مؤثر است.
۸. استفاده از هر نوع دارو حتی ویتامینها در دوران بارداری باید حتماً با نظر و تجویز پزشک انجام گیرد.
۹. کنترل بیماریهایی که احیاناً مادر قبل از ازدواج داشته از جمله گواتر، دیابت، صرع در دوران حاملگی و مشاوره با پزشک درباره ی این بیماریها در تمام طول آبستنی از ضروریات است.
۱۰. جلوگیری از حاملگی در سنین نوجوانی از طریق توصیه های لازم به نو عروسان خردسال می تواند از تولّد کودکان معلول بکاهد.
۱۱. حاملگی در سنین بالای ۳۵ تا ۴۰ سال نیز گاه سبب تولّد کودکی معلول می گردد که کودکان منگول یکی از ثمرات چنین زایمانهایی هستند.
۱۲. در مواردی خاص، حاملگیهای مکرر و پشت هم به سبب ناتوانی مادر و فراهم آمدن زمینه های مساعد برای ابتلا به بیماریها، منجر به تولّد یا ابتلای کودک به یکی از بیماریها و یا معلولیتها می گردد.
پیشگیری از معلولیتها
۱۳. زایمانهای غیر طبیعی و استفاده از وسایلی چون فورسپس ( forceps ) باید با احیتاط و توسط پزشک متخصص انجام پذیرد زیرا احتمال صدمه زدن به جنین و ایجاد معلولیت، در چنین مواردی بسیار است.
۱۴. برقراری جریان تنفس کامل و کافی هنگام تولّد باید مورد توجّه باشد. در مواردی قطع کوتاه مدتِ تنفس هنگام تولّد ضایعاتی را به همراه دارد که ممکن است سبب معلولیت طفل شود. که این امر زایمان توسط پزشک متخصص را ضروری می سازد.
۱۵. مادرانی که برای مدتی طولانی از حاملگی جلوگیری نموده و یا به سبب ضعف رحم بچه سقط کرده اند. در صورت آبستنی باید تحت نظر پزشک قرار گیرند.
۱۶. انجام هرگونه رادیو گرافی برای زنان باردار و استفاده از اشعه ایکس بخصوص در سه ماه اول بارداری باید در کمال احتیاط و حتماً با نظر پزشک متخصص انجام گیرد.
۱۷. زن حامله باید از استعمال و استفاده مواد مخدر، دخانی، الکل و ابتلا به هرگونه مسمومیتی پرهیز کند.
۱۸. پرهیز از هر گونه هیجان، تحریک و ترس نامناسب و جلوگیری از وارد آمدن هر نوع ضربه بر جنین باید مورد توجّه مادران باردار باشد.
۱۹. بانوان باردار باید از انجام کارهای سخت و برداشتن وزنه های سنگین پرهیز کنند.
۲۰. توجّه به مسئله زردی کودک در بدو تولّد و در چند روزه اوّل زندگی طفل ضروری و لازم است. با جلوگیری از ابتلای نوزاد به زردی از طریق ضد عفونی کردن وسایل جراحی و محیط زایمان و درمان سریع در صورت ابتلا، می توان از بروز برخی از معلولیتها جلوگیری نمود.
و بالاخره توجّه به زندگی کودک پس از تولّد، تغذیه مناسب، واکسیناسیون بموقع که یکی از مهمترین عوامل پیشگیری از بسیاری از معلولیتهاست، معاینه مرتب طفل بخصوص در ماهها و سال اوّل تولّد و دقت در رشد کودک و ثبت تغییرات، قد، وزن اندازه ی دور سر نوزاد و مداوای بموقع و سریع در صورت بروز هر نوع بیماری برای داشتن فرزند سالم و جلوگیری از معلولیتهای احتمالی توصیه می گردد.
امید فراوان است که با توجّه به نکات فوق و آگاه ساختن جامعه از این علل و عوامل از بروز بسیاری از معلولیتها جلوگیری گردد و از تولّد ناخواسته ی کودکان معلول کاسته شود. ولی با این همه در صورت تولّد فرزندی معلول نباید خدای ناکرده زوجهای جوان ناامیدی به خویش راه دهند زیرا توانبخشی و استفاده از امکانات تخصصی و آموزشی که در صفحات مختلف این کتاب بارها از آن ها سخن گفته شد به کمک آنها می شتابد، آینده فرزندان آنان را روشن و زندگی آنها را مثمر به ثمر و مفید به حال خود و جامعه خواهد ساخت.
کودکان استثنایی تألیف محمود پاکزاد
